Część graficzna oraz tekstowa wyników kwerendy źródłowej do dziejów zamku w Bierutowie.
Celem realizowanego działania było zebranie kompletu dostępnych informacji o zamku w Bierutowie zawartych w źródłach pisanych i ikonograficznych a także opracowaniach archiwalnych i konserwatorskich. Przedmiotem zainteresowania były informacje o formie architektonicznej, warsztacie, przekształceniach oraz chronologii dziejów budowlanych zamku. Aby móc odnieść zebrane informacje archiwalne zaplanowano również dokładny pomiar reliktów budowli.
1. Opis realizacji działania naukowego
Etap 1. Realizacja zadania rozpoczęła się od kwerendy literaturowej (patrz załącznik: literatura) i objęła katalogi zabytków, historyczne i krajoznawcze publikacje na temat Bierutowa, opracowania dotyczące historii śląskiej architektury barokowej, historii ogrodów, historii rodów książęcych Podiebradów oraz Wirtembergów.
Etap 2. objął poszukiwanie tekstów archiwalnych i ikonografii w obrębie starych druków i rękopisów. Uwzględniono kroniki z opisami Śląska i księstwa Oleśnickiego oraz okolicznościowe druki z książęcej drukarni w Oleśnicy. Kwerendy dokonano w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, Bibliotece Narodowej oraz katalogach zagranicznych bibliotek w Berlinie, Wolfenbüttel, Lipsku i Stuttgarcie.
Etap 3. W oparciu o kwerendę wybrane archiwalia poddano transkrypcji. Objęła ona następujące pozycje: Universitatsbibliothek w Lipsku, Sygn. Ms 091 (II) (olim 1520); Archiwum państwowe we Wrocławiu, sygn. 82/165/0/-/63, sygn. 82/487/0/2/1019, sygn. 82/7/0/2/926, sygn. 82/7/0/2/930, Geheimes Staatsarchiv w Berlinie, sygn. Sygn. XVII. HA, Rep. 135, Nr. 526/2.
Etap 4. Dotyczył pomiarów reliktów zamku metodą fotogrametrii cyfrowej, a następnie sporządzono rysunkową dokumentację obejmującą rzuty 4 kondygnacji, rysunki elewacji oraz dwa przekroje. Równocześnie dokonano poszukiwań terenowych – wizyty w zakładzie gospodarki komunalnej w Bierutowie, oględziny ogrodów, rozmowy z mieszkańcami i próby aktywizacji miejscowego środowiska wokół poszukiwań elementów dawnego wystroju zamku.
Etap 5. Próba podsumowania zgromadzonych danych w postaci rysunków i szkiców
2. Opis efektów realizacji działania naukowego
Kwerenda archiwaliów: zaplanowana jako dominująca część zadania badawczego przyniosła najmniej widocznych rezultatów. Pomimo szerokiego zakresu poszukiwań, odnaleziony zasób okazał się znacznie skromniejszy niż zakładano. Poddane badaniom dokumenty archiwalne, choć stanowią znakomite źródło do badań kultury dworskiej 1. poł. XVII w. (Pamiętnik i testament Henryka Wacława), zawierają znikomą ilość informacji o zamku. Dominują w nich wzmianki na temat pomieszczeń (Hofstube, Tafelstube), oraz izolowane daty z zakończenia procesu budowy. Podobnie, rachunki z XIX w. dotyczą prac o drugorzędnym charakterze i nie mogą stać się podstawią do sporządzenia charakterystyki budowli w zakresie, który założono w projekcie, tj.: roli fundatora, pierwotnego wyglądu budowli, materiałów i twórców, elementów dekoracji. Tym samym, wobec niedostatecznego poszerzenia bazy źródłowej zrezygnowano również ze sporządzenia artykułu z podsumowaniem badań, które trudno uznać za zakończone. Podczas kwerendy odnaleziono niewykorzystane dotąd źródło ikonograficzne (BUWr., sygn. 369215).
Jednoznacznie wymierne rezultaty przyniosła natomiast kwerenda materialnych i ikonograficznych reliktów dawnego hełmu wieży, rozebranego w 2005 r. Dzięki nawiązaniu kontaktów z mieszkańcami Bierutowa udało się skompletować znaczny zbiór fotografii hełmu w różnych stadiach rozbiórki i zniszczenia, który pozwolił następnie na wykonanie rysunkowej rekonstrukcji struktury i detalu niezachowanego zwieńczenia wieży. W sporządzonych rysunkach zawarto również zachowane elementy, jak gałkę, iglicę i gwiazdę, zachowane w zbiorach izby historycznej na zamku.
Równolegle do rysunkowej rekonstrukcji hełmu przeprowadzono postępowanie mające na celu ustalić znaczenie rozebranego hełmu wśród wczesnonowożytnych hełmów wieżowych na Śląsku pozwoliło na zgromadzenie szeregu zbliżonych obiektów (Świdnica, Otmuchów, Opava, Oława, Mierczyce), jednakże w chwili formalnego zakończenia trwania projektu autor wciąż identyfikuje nowe, brakuje również ustalenia chronologicznych zależności pomiędzy obiektami oraz określenia ich twórców.
W trakcie zadania wykonano również szczegółowy pomiar reliktów zamku, którego dokładność pozwoliła znacznie poszerzyć zakres wiedzy o budowli. W oparciu o rysunki możliwe stało się wysunięcie nowych hipotez dotyczących chronologii budowy oraz układu funkcjonalnego.
Nowe ustalenia dotyczące zamku w Bierutowie
Zachowane południowe skrzydło posiada wyraźną różnicę grubości murów przyziemia pomiędzy zachodnią salą południowego skrzydła a przylegającymi do niej od wschodu pomieszczeniami, która być może stanowi granicę dwóch faz lub etapów budowy.
Zachowane do dziś pomieszczenia południowego traktu pierwszego piętra stanowiły zapewne mieszkalne apartamenty księcia, odpowiadające im pomieszania na drugim piętrze stanowiły zapewne mieszkalne apartamenty księżnej. Skrajne pomieszczenie wschodnie pełniło zapewne rolę sypialni na co może wskazywać belka na suficie, wskazująca, że dawniej w tym miejscu znajdowała się alkowa.
Wieża południowa (klatki schodowej) zawaliła w swej górnej części krótko po 1837 r. Być może podczas jej prowizorycznego zabezpieczenia zmieniono znany z ikonografii układ okien.
Wieża wschodnia posiadała pierwotnie obejście, data jego likwidacji nie jest znana, nastąpiła zapewne w XIX w. Na obecność obejścia wskazuje zablokowane wyjście u podstawy hełmu.
Wspomniana przez Hansa Lutscha dekoracja elewacji, obejmująca sgraffita trzech niższych kondygnacji i tynkowe płaszczyzny czwartej, najwyższej, ujętej w narożnikowe pilastry nie została odnotowana w znanej ikonografii obiektu. Nie odnaleziono także śladów tej dekoracji w obecnie zachowanych partiach.
Obecne obramienia okien są wtórne, wykonane w tynku. Pierwotną kamieniarkę stwierdzono jedynie w zamurowanym oknie elewacji północnej, na trzeciej kondygnacji, od zachodu.
(2024-10-03)
